Afscheid: vasthouden en loslaten
Van dichtbij maak ik mee, hoe zwaar het is om afscheid te nemen. “Zij” staat er vlak voor. Ze liet me deze afbeelding zien en zei: “ik sta ook in de rij, op een gegeven moment ben ik aan de beurt, de dood hoort bij het leven.” Bijzonder van haar te horen hoe ze geraakt was. Toen ze op haar 48e de prognose van 6 maanden had gekregen, vertelde ze me dat ze de dood als een grote zwarte wolk voor zich zag en dat beeld probeerde weg te drukken. Nu, ruim 5 jaar later, kan ze ernaar kijken, vanuit dankbaarheid. Nu begint ze er vragen over te stellen. En het aller moeilijkste onder ogen te zien, haar angst om haar geliefden nooit meer te zien. Hoe dapper, om het zo op haar manier te doen, stap voor stap.
Het thema afscheid (met de twee polen vasthouden en loslaten) vind je ook als een van de vijf spanningsvelden in het middeleeuwse Ars Moriendi model. In zijn boek Van levenskunst naar stervenskunst werkt Carlo Leget dit model uit. Ik gebruik het model ook in het onderdeel Spirituele Zorg van mijn cursus Palliatieve Zorg. Een model helpt om met afstand naar de situatie te kijken, om te zien wat er speelt en zo dit mooie, maar complexe werk vol te houden. Ik merk dat het een hulpmiddel is, evenals het enneagram, om innerlijke ruimte te scheppen, zodat je als zorgverlener levensvragen kunt bespreken.
Vasthouden is vaak nodig voordat je los kunt laten: je verdriet, pijn of angst vasthouden, onder ogen zien en ermee omgaan. Vasthouden kan ook door mooie herinneringen te koesteren of lieve woordjes in je oor te fluisteren, zoals een vriendin die hoorde bij het afscheid van een goede vriend.
Bij weinig innerlijke ruimte wordt het vastklampen in plaats van vasthouden. Zoals de dochter van een cliënt zich aan haar moeder vastklampte op haar sterfbed, omdat het verlies van haar vader 7 jaar daarvoor traumatisch voor haar geweest was. Voor deze dochter was het nodig eerst haar angst vast te houden, te herkennen en erkennen. Van daaruit kon ze loslaten.
Aan de hand van diverse casussen heb ik met een groepje gedreven zorgverleners in Rotterdam het Ars Moriendi model uitgewerkt . Ook heb ik workshops Spirituele Zorg gegeven voor een aantal grotere groepen. Een van de deelnemers zei :“Hier gebeurt iets heel bijzonders dat in deze veilige setting mensen eerlijke verhalen delen in alle kwetsbaarheid”. Dan voel ik me geraakt, dankbaar dat ik zo’n proces mag begeleiden. Hoop dat 4 februari in Maastricht weer te gaan doen, er zijn nog plekken vrij!
Ik werd onlangs attent gemaakt op een visualisatie oefening van de dood (Guardian). De achterliggende gedachte van deze oefening is dat het visualiseren van de dood helpt om deze te accepteren en doodsangst te verminderen. Ik heb deze oefening gedaan; het was een bijzondere gewaarwording en ik kan me voorstellen dat het inderdaad zo werkt. Het meest bezondere was om gewaar te worden dat er “iets” in je blijft bestaan, dat niet sterft, datgene wie je ten diepste bent, jouw zelf, je ziel, jij als stille getuige, observator…. Als angst ontspant, komt er vertrouwen. Bij mij het vertrouwen dat de gestorvenen om ons heen zijn als een wolk van stille getuigen. Een grote hulpbron voor mij.
Voor anderen die geloven dat er na dit leven niets is, biedt Irvin Yalom in zijn boek Tegen de zon inkijken hulp om met doodsangst om te gaan. Ook hij banadrukt het belang van stilstaan bij je eigen sterfelijkheid voor je psychische gezondheid. Zodat we tot afscheid kunnen komen, zoals de dochter, die na het vasthouden eindelijk naar haar moeder kon zeggen Je mag gaan, wat ook dichtbij nadert, mooi verwoord door Hans Stolp:
Ga maar, en laat los.
Je hebt een stille winst behaald
op wat je hier,
op aarde, te doorleven kreeg.
Je bent gegroeid door stormen heen,
je bent gerijpt –
en wij, wij lazen de wijsheid
die in jou rijpen mocht
aan je ogen, aan je woorden af.